Stručnjaci i štampa veoma često tretiraju terorizam i gerilske taktike kao nešto novo, odstupanje od staromodnog konvencionalnog ratovanja. U stvarnosti, to je daleko od istine. Kroz veći dio duge i krvave historije naše vrste, rat je vođen od strane loše organizovanih bandi slabo organizovanih i nedisciplonovanih dobrovoljaca koji su umjesto otvorene bitke preferirali brze i tihe napada ili skrovite zasjede – strategije koje danas primjenjuju teroristi i gerilske armije. U stvari, konvencionalno ratovanje je relativno nov izum. Prvi put je omogućeno tek oko 10.000 godine p.n.e. kada su počela da se pojavljuju prva poljoprivredno organizovana društva koja su proizvodila dovoljan višak ljudstva i resursa da grade utvrđenja i napadaju druga društva.
Prve prave vojske – vođene hijerarhijski i sastavljene od namjenski obučenih vojnika – pojavile su se u Mesopotamiji i Egiptu oko 3100. godine p.n.e. Ipak, u većem dijelu svijeta je za razvoj pravih vojski bilo potrebno mnogo više vremena. Najčešće je razvoj određene vojske zavisio od procesa formiranja država. Mnoge velike države su nestale sa historijske scene, a mnoge su se i pojavile, neke od njih i u prošlom vijeku, ali rijetko koja može sa sigurnošću da tvrdi da komanduje spremnom, organizovanom i održivom armijom.
Imajući u vidu koliko su dugo ljudi na Zemlji, period u kojem postoji konvencionalno ratovanje predstavlja treptaj oka.
Uprkos tome, još od doba Grka i Rimljana, posmatrači su potcjenjivali nekonvencionalno ratovanje. Zapadni vojnici i akademici najčešće ga karakterišu kao neljudsko i barbarsko. Nije teško vidjeti zašto, jer kako kaže britanski hstoričar Džon Kigan “gerilci su okrutni prema slabima i kukavice pred hrabrima” – ukratko, oni su potpuna suprotnost od onoga što profesionalni vojnik treba da bude.
Gerilsko ratovanje je neprestano evoluiralo u zavisnosti od protivnika sa kojim se suočavalo. Prve oružane grupe bile su plemenske gerile i pojavile su se oko 3.000 pne. U početku, plemena su se borila jedna protiv drugih, kada su se oko njih počele formirati velike i moćne države. Tada su ove plemenske gerile prvi put prerasle u pobunjeničke grupe.
Sva velika carstva antike, počevši od Akadskog u Mesopotamiji, bila su ozbiljno uzdrmana ili srušena od strane nomadskih gerila, iako termin “gerila” nije postajao još hiljadama godina. (Gerila na španskom znači mali rat, bukvalno “ratić”; termin je nastao među borcima španskog pokreta otpora protiv Napoleona od 1808. do 1814. godine)
U modernom dobu, iste stare gerilske taktike koriste se u terorističke svrhe, a gerilski način ratovanja ostao je sveprisutan i ubitačan kao što je oduvijek i bio.
Foto: Britanska kolonijalna flota u Kalkuti
Nomadski paradoks
Uspjeh brojnih oružanih grupa u napadanju i rušenju država kao što su Rimsko carstvo ili srednjovjekovna Kina doveo je do nastanka, kako ga historičar Hju Kenedi naziva, “nomadskog paradoksa”.
U historiji rata, vojna nadmoć obično je ležala u rukama najbogatijih država sa razvijenom administracijom. Ipak, od najdavnijih vremena nomadi su uspijevali da sruše veoma napredna carstva. Kenedi objašnjava ovu proturječnost ističući vojne prednosti nomada – bili su pokretniji, svaki odrasli muškarac bio je ratnik, vođe su birane prevashodno prema ratnoj vještini. Nasuprot tome, uređena društva postavljala su komandante po političkoj liniji, a redove su popunjavali seljacima i građanima koji nisu bili vojno obučeni.
Neke nomadske prednosti sačuvale su i moderne gerile, čak i u posljednja dva vijeka tokom kojih su države postale bitno moćnije nego što su bile u antičkom dobu ili srednjem vijeku.
Afganistanska plemena predstavljaju najobičji primer. Ovi skromno opremljeni borci drustrirali su daleko nadmoćnije od sebe – Veliku Britaniju, Sovjetski Savez i SAD.
Tako je Kenedijev nomadski paradoks zapravo postao gerilski paradoks čije je ključno pitanje kako slabi, tako često pobjeđuju jače. Odgovor leži u upotrebi taktika koje se oslanjaju na pokretljivost i momenat iznenađenja, čime se umanjuje vjerovatnoća sudara sa punom snagom određene države.
Još jedan paradoks predstavlja činjenica da gerilske armije često prelaze na konvencionalne taktike kada ostvare vojne uspjehe. Mongoli su pod Džingisom Kanom razvili skoro potpuno regularnu vojsku. Arapi su prošli kroz sličnu transformaciju prilikom širenja islama – na početku su se služili beduinskim strategijama, ali njihove kampanje dovele su do stvaranja Omajadskog i Abasidskog kalifata, dvije najveće države srednjeg vijeka.
Osmansko carstvo takođe je nastalo na temelju “uskočke kulture” iz stepe, ali je kasnije raspolagalo jednom od najvećih armija svijeta, sa sve disciplinovanim robovima-vojnicima poznatijim pod nazivom janjičari.
Iz kog razloga su nomadi zamijenili svoje gerilske taktike za konvencionalni rat? Prevashodno jer su ciljevi postali veći pa su samim tim zahtijevali promjenu taktike. Za zauzimanje velikih utvrđenih gradova bila je potrebna profesionalna vojska sa spravama za opsadu ili artiljerijom.
Dostignuća nomada, iako velika, uglavnom su bila kratkog daha. S izuzetkom Arapa, Turaka/Mongola koji su uspostavili stabilna društva, najveći neuspjeh nomada bio je uspostavljanje trajnih institucija, zbog čega su njihova carstva najčešće padala poslije generaciju-dvije. Bivši nomadi koji su naselili ove zemlje našli su se, ironično, pred naletom novih nomadskih gerila.
Gerila u doba prosvjetiteljstva
Jaz između regularnih i neregularnih oblika rata produbio se nakon širenja nacionalnih profesionalnih vojski po okončanju Tridesetogodišnjeg rata. Taj proces išao je ruku pod ruku sa formiranjem nacionalnih država. Period je donio preporod profesionalne vojske – barake su ponovo počele da se grade, obuka ponovo uvedena, logističke strategije razvijene – ukratko, vojska je postala organizacija i industrija.
Do osamnaestog vijeka, ratovanje je na Zapadu dostiglo nevjerovatan nivo – armije monarhija borile su se sličnim stilom i držale su se sličnih pravila. Najvažnija promjena bila je uvođenje standardizovanih uniformi, jer je to značilo da je razlika između vojnika i civila vidljiva u trenutku. Borci koji su vodili rat bez uniformi postali su, sa druge strane, teže uočljivi.
Povratak gerilaca na veliku scenu odigrao se tokom Rata za austrijsko naslijeđe (1740-48) tokom kojeg su sa oboda Austrougarskog carstva – iz Srbije, Mađarske i Hrvatske – dovedene jedinice koje su se pokazale kao veoma efikasne. Do kraja 1770ih, lahke najamničke trupe činile su 20 odsto svih evropskih armija.
Uplitanje propagande u gerilsko ratovanje omogućili su američki pobunjenici koji su iskoristili napredak štampe u borbi protiv urođenika Indijanaca. Pobunjenici su lokalnim populacijama dijelili letke i na taj način doveli do nastanka termina “javno mnijenje” i “psihološki rat”.
Primjetan uspjeh ostvarili su i Grci 1820ih, Kubanci 1890ih i Alžirci 1950ih. Liberalni pobunjenici postigli su najimpresivnije pobjede u Novom svijetu. Do 1825. godine evropske kolonijalne sile bile su poražene u Amerikama, a do kraja vijeka čitava Evropa koračala je ka liberalizmu, pa su čak i velike monarhije Austrija, Njemačka i Rusija morale da rade na udovoljavanju popularnim političkim trendovima.
Foto: Iskrcavanje Francuza u Bejrut
Ratovi kojih nije bilo
Istovremeno, zapadne zemlje širile su svoju vlast nad ostatkom svijeta u svom prepoznatljivom “liberalnom” maniru, a proces kolonizacije i otpora doveo je do oblikovanja modernog svijeta i najuticajnije protiv-gerilske doktrine svih vremena – takozvane “teorije uljane mrlje” koju je postavio francuski maršal Uber Liute.
Teorija je podrazumijevala postepeno i polagahno širenje vojnih ispostava, kao što se ulje širi kada se prospe. Taktika se primjenjuje dok otpor lokalne populacije ne bude u potpunosti slomljen, dok se istovremeno radi na uplitanju u lokalne političke i ekonomske prilike.
Narodi Azije i Afrike opirali su se kolonijalizmu najbolje što su mogli, ali do 1914. godine, Evropljani su kontrolisali 84 odsto svijeta, u odnosu na 35 odsto 1800. Za uspjeh Evrope najzaslužnija je vojno tehnološka nadmoć. Zapadnjaci su mislili za većinu osvojenih država da su primitivne i nazadne, međutim one su bile prerazvijene za sopstveno dobro.
Do trenutka kada su Evropljani ušli u Aziju i Afriku, veći dijelovi ovih kontinenata bili su pod kontrolom autohtonih režima sa stajaćom armijom koja je primjenjivala tribalne gerilske taktike. To im se brzo obilo o glavu. Kada su vladari pokušali da isprave grešku i učine vojske još konvencionalnijim, plaćajući strane savjetnike i kupujući evropsko oružje, njihova nevičnost novom naoružanju i načinu ratovanja pokazala se na bojnom polju. Najveća greška azijskih i afričkih država proistekla je iz neiskustva. Niko od njih nije imao pravu predstavu o tome kako izgleda i kako se bori zapadna vojska, i mislili su da će istim taktikama kojima su osvojili lokalna plemena moći da odbiju bijele napadače.
Građanski ratovi i ustanci dvadesetog vijeka bili su mnogo teži za obuzdavanje iz više razloga. Otvaranjem škola i razvojem novina, zapadne ideje kao što su nacionalizam i marksizam proširile su se svijetom i izazvale ideološki rasplamsan otpor prema zapadnoj vladavini. Osim toga, masovnom trgovinom oružja, Evropljani su svojim dvadesetovijekovnim protivnicima obezbjedili mnogo kvalitetnije oružje od onog koje su koristili njihovi prethodnici.
Smiraj Britanskoga carstva
Kako bi se razumio fenomen dekolonijalizacije svijeta tokom 1940ih i uspjeh anti-zapadnih gerila i terorističkih grupa, najvažnije je pogledati koje su bile dvije najveće kolonijalne sile. Iako su Velika Britanija i Francuska bile odlučne da zadrže svoje prekomorske posjede poslije kraja Drugog svjetskog rata, obje države bile su praktično na ivici bankrota i nisu mogle da priušte dugu i mukotrpnu borbu protiv pobunjeničkih grupa, naročito ne po cijenu provokacije novih supersila kao što su bili Sovjetski Savez i kasnije Kina. Ove dvije zemlje uvek su rado slale oružje, osoblje i novac marksističkim oslobodilačkim pokretima.
Nezgodnost gerilskog ratovanja nije izblijedila sa padom evropskih carstva, naprotiv. Godine između 1959. i 1979. bile su “zlatno doba” ljevičarskog ustanka. Ostalo je još uvijek nekoliko kolonijalnih i nacionalnih žarišta u Africi, ali konflikti su uglavnom postali ideološki motivisani, Od Fidela Kastra na Kubi do Sandinista u Nikaragvi, revolucije su nicale i mnogi su se utrkivali ko će bidi novi Če Gevara. Nikada prije toga glamur i prestiž gerilaca nije bio na višem nivou, što je najviše zasluga legendarne fotogradije Če Gevare koju je uhvatio Alberto Korda.
Kako su mnoge zemlje uspješno vodile borbu protiv pobunjenika uz sve razvijeniju teoriju suprotstavljanja gerilama, opšti konsenzus je bio da se protiv gerilskih armija ne treba boriti konvencionalnim sredstvima već principom “minimalne upotrebe vatre”.
Ipak, ovaj princip nije bio lahko primljen od strane vojnih zapovijednika, što se naročito obilo o glavu Amerikancima kada su uletjeli u Vijetnam sa ogromnom vojskom i razornim naoružanjem, izazvali veliki broj smrt na obje strane, a nikakvu pobjedu nisu izvojevali.
Foto: Fidel Kastro i Nikita Hruščov
Izostavljeni
Do 80ih godina prošlog vijeka, pobune su izašle iz mode, poželjnost kapitalizma je rasla, a ljevičarski pokreti se gasili. Tome su doprinijeli pad SSSR-a i otvaranje Kine jer su pobunjeničke grupe ostale bez izvora novca i resursa.
Međutim, iako su ljevičarske pobune ugašene, gerila i terorizam nisu nestali, već su preuzeli nove forme i nove militantne grupe motivisane rasom i religijom dospjele su u naslove. Tranzicija sa političkih na religijski motivisane pobune predstavlja rezultat decenijskih procesa. To se posebno može pratiti nakon rata u Afganistanu, gdje je američka administracija finansirala radikalni pokret talibana, koji su se borili protiv sovjetske okupacije. Kao ideološka podloga ovom pokretu poslužilo je ranije instalirano sektaško učenje u Saudijskoj Arabiji – ‘vehabizam’. Ta djeca američkog imperijalizma kasnije su navodno izvela napad 11. septembra na njujorške kule blizance i show zvani ‘borba protiv terorizma’ mogao je početi.
Sa Arapskim proljećem, situacija se tek otela kontroli i na Bliskom istoku se pojavila nova teroristička organizacija, još opasnija od Al Kaide – DAIŠ. U međuvremenu su i druge terorističke grupe nastavile da izvode brutalne napade u Afanistanu i Pakistanu, al Šabab u Somaliji, Boko Haram u Nigeriji, a Ansar Dine i Pokret za jedinstvo džihada u Zapadnoj Africi zauzeo je velike dijelove Malija.
Za razliku od prethodnih geografski izolovanih pobuna, međunarodne terorističke organizacije kao što su Al Kaida i takozvana ‘Islamska država’ mogu da udare bilo gdje i bilo kada. A ono što jeste indikativno i što niko ne može osporiti jeste činjenica da su i jedna i druga teroristička grupa nastale nakon direktnog uplitanja zamalja zapada i vojnih intervencija u afričkim i azijskim zemljama nakon 11. Septembra. Prije svega tu treba spomenuti intervencije u Afganistanu, Iraku, Libiji, ali i u drugim državama gdje se interveniralo na različite načine.
Od 1775. prosječno trajanje oružanih pobuna je sedam godina, a od 1945. čak deset. Pokušaji pobunjenika ili njihovih protivnika da “skrate” sukob obično su bili kontraproduktivni.
Ono što je sigurno jeste do da će u budućnosti gerilci manje ponavljati greške svojih prethodnika koji su se htjeli prilagoditi konvencionalnom ratovanju, jer su se gerilske taktike pokazale kao efikasne čak i protiv supersila. Tipičan primjer je libanski pokret otpora, koji je primorao Izraelsku armiju na povlačenje iz južnog Libana 2006. godine, srušivši tako mit o nadmoćnoj izraelskoj vojnoj sili. Nekoliko stotina gerilaca libanskog Hezbollaha naoružani konvencionalnim oružjem, ali i mudrom taktikom, uspjeli su izvojevati pobjedu i mirovni sporazum, kojim je Izrael zvanično priznao poraz na vojnom planu.
globalcir.com/visoko.ba
Ako želite preuzeti tekst ili dio teksta čiji je autor Visoko.co.ba, dužni ste navesti naš portal kao izvor autorskog teksta! Isto se odnosi i na fotografije i video materijale čiji je autor portal Visoko.co.ba ili materijale koji su dati portalu na korištenje.
Član 14. Kodeksa za štampu i online medije BiH: Značajna upotreba ili reprodukcija materijala zaštićenog autorskim pravima zahtijeva izričitu dozvolu nositelja prava, osim ako dozvola nije navedena u samom materijalu.